W 1186 r. przybyli do Oliwy cystersi. Uposażeni przez książąt gdańskich zbudowali romańskie oratorium, którego pozostałości tkwią w ścianach prezbiterium. Po kilkakrotnym zniszczeniu w XIII w. przez Prusów i Krzyżaków rozbudowali je. Powstała niska bazylika (6 wschodnich przęseł obecnej) z transeptem i dwiema kaplicami.
Z tego czasu bez zmian przetrwała nawa południowa, z romańskim głowicami trapezowymi. W kolejnej przebudowie dodano po dwa przęsła w korpusie i prezbiterium oraz nawę obiegową (ambit). Po pożarze w 1350 r. kościół otrzymał obecną postać, z dwiema wieżami od zachodu. Sklepienia w nawie głównej i transepcie pochodzą z odbudowy po zniszczeniu przez protestancki tłum w 1577 r. Katedra jest najdłuższym zabytkowym kościołem w Polsce (107 m).
Wewnątrz najcenniejsze są (w północnym ramieniu transeptu): dawny ołtarz główny (1606 r.), stalle (1599) i srebrny feretron (1788), (w prezbiterium): obecny ołtarz główny z 1688 r., kazalnica (po 1740), stalle chórowe (1604) i portrety fundatorów (XVI i XVII w.), (w południowym transepcie): marmurowy nagrobek książąt gdańsko-pomorskich (1615), zegar z ruchomym aniołkiem (1596) i kulą faz Księżyca (1735) i boczne organy Jana Wulfa (1762), (w głównej nawie): wielkie organy Wulfa i Dalitza (1788) – drugie co do wielkości w Polsce (w połączeniu z bocznymi 110 rejestrów, 7876 piszczałek) – z ruchomymi figurami. Poza tym: 18 bocznych ołtarzy, 5 epitafiów, 2 nagrobki i liczne płyty grobowe. W dawnym klasztorze są nastrojowe krużganki i refektarz, w którym 3 maja 1660 r. podpisano pokój oliwski, kończący wojnę ze Szwedami.
W pięknym parku (na wschód od katedry) stoi pałac opatów z 1756 r., w którym często gościł Ignacy Krasicki. Słynny widok na morze między szpalerami lip (jedyny taki w świecie!) zasłoniło kilka drzew w pasie nadmorskim. Przewiduje się jego odtworzenie.
Andrzej Januszajtis