Zaczątkiem twierdzy strzegącej ujścia Wisły była wybudowana w l. 1379-1382 drewniana strażnica. W 1482 powstała murowana wieża, na której szczycie w nocy rozniecano ogień – pierwsza polska latarnia morska.
W 1563 r. wokół niej zbudowano basteję, zwaną Wieńcem – dzieło Antoniego Trappego – mieszczącą u dołu magazyny żywności, u góry zaopatrzoną w stanowiska dla armat. Zaczęty w 1573 r. tzw. Fort Carré (kwadratowy), dokończony w l. 1586-1602 przez Antoniego van Obberghena, składa się z czterech otoczonych fosą bastionów typu nowowłoskiego (ostry kąt czołowy, kazamaty), o nazwach (od północy): Artyleryjski, Ostroróg, Południowo-Wschodni i Furta Wodna. Ten sam mistrz w 1593 r. przykrył wieżę Latarnię hełmem o bogatych kształtach i zaopatrzył w zmodernizowane źródła światła i reflektory. Z kolei w l. 1624-1626, gdy miastu zagrażały wojska Gustawa Adolfa, Piotr Janssen de Weert dodał otoczony drugą fosą Szaniec Wschodni, złożony z pięciu bastionów holenderskich (bez kazamat) o nazwach: Pucki, Ostroróg, Świński Łeb, Bielnik i Wiślany.
Po drugiej stronie Wisły w 1627 r. wzniesiono Szaniec Zachodni (niezachowany). W czasach przedrozbiorowych Wisłoujście strzegło morskich wrót Rzeczypospolitej. Stąd wypłynęły okręty w 1627 r. na zwycięską Bitwę Oliwską. W czasach pokoju witano przepływające statki salwą z dział.
Od r. 1692 twierdzę i zniszczoną w ostatniej wojnie rybacką wioskę Wisłoujście z kościołem św. Olafa łączył z miastem rodzaj tramwaju wodnego w postaci szkuty ciągniętej przez konie. W 1721 r. po pożarze odbudowano hełm wieży w nieco zmienionej postaci. W podobnych okolicznościach w 1892 r. powstał nowy, uproszczony, zniszczony w 1945 r. Stara twierdza, należąca obecnie do Muzeum Historycznego, jest prawdziwym klejnotem sztuki fortyfikacyjnej. Większość zniszczonych obiektów odbudowano. Przewiduje się rekonstrukcję renesansowego hełmu.
Andrzej Januszajtis